Prva crnogorska država Duklja

Tuđemilske bitke u „Kratkoj istoriji“ iz XII vijeka Bitkom na Tuđemilu, blizu Bara, započeta je, u stvari, prije 970 godina, istorija crnogorske državne nezavisnosti. Tuđemilska bitka je imala veliki odjek u ondašnjem svijetu a i Vizantijski izvori to potvrđuju…

Pišu: Božidar Nikolić, Marijan Miljić

Nakon obraćanja glavnoj španskoj biblioteci, DANU je elektronskim putem dobila, skenirane u boji, kopije obiju minijtura koje se odnose na istoriju dukljanskog perioda crnogorske prošlosti, za što joj izražavamo veliku zahvalnost. Imajući u vidu značaj, istorijske posljedice i tekovine te velike bitke i sjajno izvojevane pobjede, odlučili smo da rečene minijature učinimo dostupnim široj javnosti.

Sudbonosni okršaj

Bitka na Tuđemilu ili Barska bitka, vođena 7. oktobra 1042. godine između dukljanske vojske Stefana Vojislava (sinovca Svetog Vladimira) i vizantijske vojske, kojom je komandovao drački strateg Kursilije, pomognut vojskama podvlašćenih vazala (raškog župana, bosanskog bana i zahumskog kneza), spada među najznačajnije i najsudbonosnije istorijske događaje u ukupnoj crnogorskoj prošlosti. U toj bici dukljanska vojska je nanijela težak poraz vizantijskoj vojsci i njenim saveznicima. [ Ta zadivljujuća bitka je učvrstila temelje države Dukljanskih Slovena, čije je sazdanje započelo pod arhontom Petrom (u X vijeku) i knezom Vladimirom (990-1016), koji je četri godine nakon smrti kanonizovan za svetitelja, za vrijeme ohridskog arhiepiskopa Jovana (1018-1037). Po rimokatoličkom obredu on je beatus a ne sanctus. U temeljima dukljanske državnosti, koje po ontološko-istorijskoj vertikali: Duklja – Zeta – Crna Gora, baštini i današnja nezavisna i međunarodno priznata država, nalaze se pored glave sa svetačkim oreolom i njegove mošti, njegov milenijumski kult i najstarija crnogorska relikvija – Krst Svetog Vladimira Dukljanskog koji su, do skoro, uz procesiju, svake godine na vrh Rumije iznosile sve tri konfesije, pravoslavci, rimokatolici i muslimani, slaveći ga kao sveca, što nas vraća na početak istorije kad ni narod ni crkva nijesu bili podijeljeni. Ta tradicija se sačuvala i do danas.

Začetak nezavisnosti

Bitkom na Tuđemilu, blizu Bara, započeta je, u stvari, prije 970 godina, istorija crnogorske državne nezavisnosti. U povjesnici crnogorskog ratovanja bilo je mnogo slavnih bojeva i velikih bitaka, tragičnih poraza, sjajnih i veličanstvenih pobjeda ali ovoj prvonačalnoj pripada posebno mjesto. Ona se slavi i kao Dan vojske Crne Gore. Po svemu, ona je početak crnogorskog ontološko-istorijskog postojanja i opstajanja. Tuđemilska bitka se odigrala na početku vladavine vizantijskog cara Konstantina IX Monomaha (1042-1055), koji je bio odlučan da savlada arhonta (kneza) Vojislava ali su njegove trupe bile dva puta potučene. U tom drugom pohodu, čiji je ishod odlučen na Tuđemilu, vizantijske snage su bile neuporedivo premoćnije u odnosu na one s kojima je raspolagao knez Vojislav. Na Duklju je s juga, od Skadra, napao upravnik dračke oblasti Kursilije, dok su vizantijski vazali raški i zahumski, udarili sa sjeverozapada iz pravca Trebinja, a predvodio ih je humski knez Ljutovid.

Plan vizantijskog vojskovođe je bio da sa svih strana jednovremeno napadne kneza Vojislava i njegovu vojsku i da u jedan mah pokori Duklju. Međutim, iskusni dukljanski knez se pokazao i kao izvanredan strateg. Zadivljujuće se poslužio ratnim lukavstvom tako da je na Tuđemilu, kod Bara, porazio vizantijsku vojsku koju je predvodio Kursilije, a zatim je potukao njegove saveznike iz okruženja. Vizantijsko i savezničko opkoljavanje njegove vojske nije uspjelo. Knez Vojislav je za napad odredio ponoć. Bitka se, u stvari, odigrala od ponoći do jutra 7. oktobra. Napad kneza Vojislava je sasvim uspio. Nekako tačno prema njegovim predviđanjima odigrala se ta za crnogorsku istoriju prelomna bitka. Zatim se Vojislav okrenuo da dočeka i porazi vizantijske saveznike. Dukljani su pored veličanstvene pobjede osvojili i ogroman plijen. Stekli su slobodu i državnu nezavisnost. Duklja je prva priznata država među južnoslovenskim zemljama pod vizantijskom vlašću.

Madridski kodeks

Tuđemilska bitka je imala veliki odjek u ondašnjem svijetu a i Vizantijski izvori to potvrđuju. Prvi tekstualni i likovni prikaz ove slavne bitke i velike dukljanske pobjede dat je u madridskom kodeksu „Kratke istorije“ Jovana Skilice, vizantijskog ljetopisca iz druge polovine XI vijeka. Madridski kodeks Jovana Skilice (Madrid, Nacionalna biblioteka, vitr. 26-2) je, u stvari, prepis Kratke istorije, ilustrovan minijaturama, koje predstavljaju istorijske događaje, propraćene legendama u vezi sa opisanim slikama. Rukopis ima ukupno 574 sačuvane minijature u boji. Od toga broja samo 518 minijatura prate legende. Minijature su „izvedene“ poslije ispisivanja osnovnog teksta, a legende poslije minijatura. Madridski rukopis je vjerovatno nastao u drugoj polovini ako ne krajem XII vijeka, dok je „Kratka istorija“ napisana krajem XI vijeka. Madridski Skilica je značajan prvjenstveno zbog njegovih minijatura isključivo svjetovnog karaktera. Dvije od njih su ipak vrijedne za rekonstrukciju naše istorijske prošlosti. Minijaturista je događaje i ličnosti morao sa tekstualnog da prevede na likovni jezik.

Stijenje kao oružje

Bitka kod Bara ili Tuđemilska bitka prikazana je na minijaturama 222v i 223. U prvoj (fol. 222v) prikazan je poraz Vizantinaca u Barskoj bici 1041/42. godine „negdje u gudurama Duklje“. Puno je boraca i jedne i druge vojske. Dukljani su prikazani sa kamenjem u rukama i sa stijenjem koje odvaljuju a služe im kao oružje. Na slici je bezbroj glava poginulih u dvijema uvalama, dok je poražena vojska prikazana u trećoj. Scena se završava prikazom konjice koja pokušava da zaustavi panično bjekstvo vizantijskih ratnika. U gornjem lijevom uglu minijaturu prati natpis pisan crvenim slovima poluuncijalnog pisma. Scena na fol. 223 je još neobičnija. Ona prikazuje nastavak pogibije vizantijskih vojnika. Vidi se kako oni bježe goli i bosi pošto su uspjeli da umaknu iz dukljanskih čuka i gudura. Vizantijski ratnici su prikazani kako jure podzemnim hodnicima, cik-cak poređanim, i kako iz njih izlaze. Samim natpisom se pojašnjava suština onoga što je rečeno i u Skiličinom tekstu. Jovan Skilica pohodu na Duklju 1041/42. godine pridaje posebnu važnost i zato u „Kratkoj istoriji“ opširno i detaljno o njoj piše. Vizantijski ljetopisac priča kako zapovjednik vojske, patrikije Mihailo, zajedno sa drugim hipostratezima „krene na Tribale i da savlada Stefana. On je u zemlju Tribala – Duklju „upao sa 60.000 vojnika“. Nakon detaljnog opisa bitke i teškog poraza vizantijske vojske, ljetopisac konstatuje da je palo 40.000 vojnika a poginulo je i sedam stratega.

Urezano u sjećanju

Poraz na Tuđemilu se očito duboko urezao u sjećanje Vizantinaca. Iako ne treba očekivati da dvije minijature koje prikazuju bitku na Tuđemilu, u oktobru 1042. godine, imaju važnost istorijskog izvora, njihova vrijednost i značaj su višestruki: prvo, kao svijest o događaju u kojemu je Vizantijsko carstvo doživjelo težak poraz a mala kneževina Dukljanskih Slovena odnijela zadivljujući pobjedu nad daleko premoćnijom vojskom i stekla nezavisnost: drugo, da je ta pobjeda imala ne mali odjek u ondašnjem svijetu; treće, da je to prvi i najstariji likovni prikaz Barske bitke, koja je u istoriji imala dalekosežno dejstvo i, četvrto, da obje minijature, osim istorijske, imaju i likovnu i estetsku vrijednost. Zbog toga je publikovanje i predstavljanje ovih minijatura i te kako značajno.

Nekima smeta slava

Drugi narodi baštine slavna djela svojih predaka i u tradiciji i istoriji čuvaju uspomenu na njihove velike podvige. Kod nas, na žalost, nije tako. Nekima očito na početku trećeg milenijuma i na početku 21. vijeka smetaju istorijska slava i značaj Tuđemilske odnosno Barske bitke, koju nijesu mogli zaobići ni hroničari velikog Vizantijskog carstva. Ali i danas neki istoričari nastoje da negiraju ili umanje značaj te nadaleko čuvene bitke. I ne samo to. Spomenik na Tuđemilu, podignut u slavu naših viteških predaka, nedavno je miniran, dijelom porušen a dijelom oštećen. Takav apsurd je moguć samo kod nas. Spomenik je obnovljen, ali ta maligna svijet sklona rušenju je i dalje prisutna. Kroz vjekove vjekova sjećanje na Vojislavljeviće i njihovu slavnu pobjedu na Tuđemilu, kod Bara, sačuvalo se i sve je prisutnije. Pobjeda dovela do širenja Duklje.

Zahvaljujući pobjedi na Tuđemilu Duklja je sasvim zbacila vizantijsku vlast i proširila se na Dračku oblast i Travuniju. Knez Vojislav je umro 1043. godine u prijestonom mjestu Prapratna, gdje je i sahranjen u dvorskoj kapeli. Rodonačelnik dinastije je imao pet sinova. Do 1046. godine državom je upravljala njegova supruga zajedno sa sinovima, a onda je Mihailo, nakon njene smrti, uspio da se domogne dukljanskog prijestola i osvoji Rašku. Papa Grgur VII mu se u poslanici iz januara 1078. obraća kao kralju Slovena. Nakon njegove smrti na dukljanskom prijestolu smijenilo se još osam vladara sa kraljevskom krunom.